Niet alle narcisten zijn gelijk

Aan sommige mensen valt niets meer te doen. Zoals aan kwaadaardig narcisten. Het beste advies is om uit hun buurt te blijven. Of zoals George Bernard Shaw hier ooit over zei: ‘Ik heb lang geleden geleerd om nooit met een varken te worstelen. Je wordt allebei smerig en het varken houdt er nog van ook!’

Bron: FD Weekend, Manfred Kets de Vries

Donald was erg met zichzelf ingenomen. Hij had weer eens een mooie streek uitgehaald. En zoals zo vaak was hij er goed mee weggekomen.

Voor Donald was het eten of gegeten worden; ikke en de rest kan stikken, daar ging het om in het leven. Voor hem was een deal in principe een kwestie van winnen of verliezen, en de meeste mensen waren winnaars of verliezers. Hij had geen zin om een verliezer te zijn — hij vond zichzelf juist een uitzonderlijk goede dealmaker — en dus was hij listig en meedogenloos. Als jij geen gebruik van anderen maakte, zouden anderen gebruik van jou maken.

Ondanks zijn duistere blik op de wereld was Donald een charmante verschijning. Hij zorgde altijd voor reuring, hij hield van opwinding. Hij zei wat mensen wilden horen, en overdreef en verfraaide dingen om indruk op mensen te maken. En als dat niet lukte, probeerde hij het met een mengsel van leugens, halve waarheden en onduidelijke uitspraken.

Hij verbaasde zich vaak over de naïviteit van zijn tegenstanders. Begrepen ze niet dat het nakomen van afspraken een relatief begrip was? Dat een contract niet meer was dan het begin van een discussie?

Ex-vrouwen

Donald wist dat veel mensen hem beschuldigden van nietsontziende manipulatie. Kon hij er wat aan doen dat hij precies aanvoelde hoe je mensen tegen elkaar uit kon spelen — dat hij wist waar de achilleshiel van zijn tegenstander zat? In de zakenwereld moest hij wel een machiavellist zijn. Zo niet, dan was je zwak. En Donald had de pest aan zwakheid.

Donald vond niet dat hij zich voor het goede resultaat van zijn modus operandi hoefde te verontschuldigen. De vele succesvolle overeenkomsten die hij in de loop van de tijd had gesloten, hadden hem het leven van een beroemdheid opgeleverd: geld, auto’s, huizen en bewondering. Al zijn ex-vrouwen waren heel mooi.

Natuurlijk waren er ook mensen die hem haatten, die zeiden dat hij rancuneus was, of onbetrouwbaar. Maar deze critici waren uiterst onrechtvaardig, vond Donald. Ze konden gewoon niet uitstaan dat hij zo veel talent had.

Hebt u weleens iemand ontmoet die op deze Donald lijkt? En zo ja, hebt u zich dan weleens afgevraagd: wat is er met deze kerel aan de hand?

Ik realiseer me dat je bij zo’n vraag probeert om iemands motieven en gedragingen in een hokje te plaatsen en dat dat te simplistisch en reductionistisch kan zijn. Te vaak plakken we een etiket op iemand zonder dat we de context en de dynamische aard van het menselijk functioneren goed begrijpen. Maar het kan ook helpen om een specifiek gedragspatroon een naam te geven, zeker bij mensen zoals Donald die inconsistent en verwarrend gedrag vertonen. Gezien het feit dat dit soort mensen anderen in hun omgeving vernederen en terroriseren, is het beter dat wij hun drijfveren kennen voor het te laat is.

Sadisme

In 1964 introduceerde de psychoanalyticus Erich Fromm de term ‘kwaadaardig narcisme’. Hij noemde het een ‘ernstige psychische aandoening’ die een verschijningsvorm was van ‘het pure kwaad’. Hij werd bijgevallen door andere klinisch psychologen. Zo definieerde een andere psychoanalyticus, Otto Kernberg, kwaadaardig narcisme als ‘een antisociale persoonlijkheidsstoornis die zich voordoet bij iemand met pathologische grootheidswaan, een gebrekkig geweten, respectloos gedrag en een kenmerkend vertoon van hartstochtelijke wreedheid en sadisme’.

Deze klinisch psychologen waren het erover eens dat narcistische persoonlijkheidsstoornissen weliswaar vrij vaak voorkomen, maar dat kwaadaardig narcisme een ongebruikelijke variant is. Deze twee types zijn van elkaar te onderscheiden door het sadisme dat de kwaadaardige narcist aan de dag legt, het niet te rechtvaardigen plezier om het lijden van anderen. Het gebrek aan empathie is dus een belangrijke eigenschap van kwaadaardig narcisten. De huis-tuin-en-keuken-narcisten brengen anderen soms bewust schade toe om hun eigen verlangens te bevredigen (al dan niet tot hun spijt), maar een kwaadaardige narcist doet anderen kwaad zonder zich veel om de veroorzaakte schade te bekommeren.

Hun gedrag is rancuneus en vernederend. Ze hebben een zeer gebrekkig geweten. Ze weten misschien wel wat in de maatschappij als ‘goed’ en ‘fout’ wordt gezien, maar wat dat echt inhoudt gaat aan ze voorbij. Sociale emoties zoals liefde, pijn, vreugde, afkeer, schaamte en schuld, die onze relaties met andere mensen bepalen, kennen ze niet. Welke grenzen ze ook overschrijden, spijt voelen ze niet. Ze zijn niet in staat tot medelijden of medeleven.

Kenmerken van een narcist

• Schuld: Een narcist geeft altijd anderen de schuld en ontkent eigen fouten.
• Houding: Ze komen vaak koel, afstandelijk en berekenend over.
• Identiteit: Ze doen zich voor zoals ze willen dat anderen hen zien.
• Zelfgericht: Ze bekommeren zich alleen om zichzelf en niet om anderen.
• Empathie: Narcisten kunnen zich vaak slecht inleven in anderen.

Kort lontje

De narcist heeft een zeker superioriteitsgevoel, is niet zo empathisch en wil anderen nog wel eens voor eigen doeleinden gebruiken, maar de kwaadaardige narcist vertoont deze negatieve eigenschappen in het extreme. Zulke mensen hebben een kort lontje, zijn snel beledigd, en niet in staat om de meningen van anderen aan te horen of die te respecteren. Maar omdat ze zo goed kunnen doen alsof komen zij op anderen heel charmant over en kunnen ze een heel goede eerste indruk maken. Maar na verloop van tijd laten de mensen met wie zij omgaan zich niet zo makkelijk meer voor de gek houden.

Het onvermogen van kwaadaardige narcisten om vooruit te kijken is ook goed gedocumenteerd. Zij willen hun beloning nú. De toekomst bestaat niet voor ze, en saaie dingen vinden ze verschrikkelijk. En langetermijnplanning kan heel erg saai zijn! Hun gedrag is dus vooral op succes op de korte termijn gericht. Kansen grijpen doen ze met gemak, maar nadenken over de gevolgen of de volgende stap die moet worden genomen, dat niet. En op de lange termijn (waarbij ze de mensen waar ze mee werken als rivalen of prooi zien) ondermijnen narcisten de organisaties waar ze bij betrokken zijn.

Verdriet

De vraag is dus: hoe kun je het best met kwaadaardige narcisten omgaan? Kunnen ze worden ‘genezen’ of op zijn minst op een goede manier worden aangepakt? Afgaande op mijn ervaring met psychotherapie kan er heel erg weinig aan gedaan worden. Het beste advies is om uit hun buurt te blijven.

De voornaamste reden is dat kwaadaardige narcisten ongelooflijk slim zijn op het gebied van wat psychologen ‘impressiemanagement’ noemen. Als de beste acteur weten ze precies het juiste sociale gezicht of personage (‘persona’) te kiezen om de mensen om hen heen te manipuleren. Elke poging om hen te helpen draagt het risico in zich dat de helpende persoon eraan onderdoor gaat. Nog meer manipulatie en verdriet is de waarschijnlijkste uitkomst.

Bovendien kunnen deze manipulatoren van emoties, als ze met hun wangedrag worden geconfronteerd, hun toevlucht nemen tot woede, in een verdedigende houding schieten en wraakzuchtig worden. Ze nemen bijna nooit verantwoordelijkheid voor hun eigen daden. Als er iets is misgegaan, moet dat de schuld van iemand anders zijn. Wat ook wordt geprobeerd om hen te laten zien wat ze fout doen, ze blijven anderen bedriegen en voor hun karretje spannen zodat ze hun eigen persoonlijke doel bereiken.

Dus als we met een kwaadaardige narcist te maken hebben, kunnen we maar het beste bedenken wat George Bernard Shaw hier ooit over zei: ‘Ik heb lang geleden geleerd om nooit met een varken te worstelen. Je wordt allebei smerig en het varken houdt er nog van ook!’